Τα ναρκοπέδια ξηράς αποτελούν ίσως το ιδανικότερο, από άποψη κόστους/απόδοσης, στρατιωτικό αμυντικό έργο. Η ύπαρξή ή ακόμα και η υπόνοια ύπαρξής τους (ιδιαίτερα δε αν επιτηρούνται και καλύπτονται) μπορεί να απαγορεύσει στον εχθρό την πρόσβαση σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Εάν μάλιστα αυτή η περιοχή δεν μπορεί να παρακαμφθεί, για επιχειρησιακούς ή πρακτικούς λόγους, τότε οι εχθρικές δυνάμεις είναι αναγκασμένες να ανακόψουν τον ρυθμό της προέλασής τους για να άρουν το/τα ναρκοπέδιο/α. Έτσι, εκτίθενται όχι μόνο στον κίνδυνο που ούτως ή άλλως τα τελευταία επιφέρουν, αλλά και στα πάσης φύσεως πυρά του αμυνομένου. Τα ναρκοπέδια κατηγοριοποιούνται τόσο ως προς το είδος τους (κατά προσωπικού – αντιαρματικά – μικτά [1]), όσο και ως προς την παρουσία τους (μόνιμα – ημιμόνιμα – έκτακτα – εικονικά) ή τη χρησιμότητά τους (τακτικά, παρενοχλήσεως κλπ.).
Αντιαρματικά ναρκοπέδια στην Θράκη
Η ένταξη της Ελλάδας στους όρους της Συνθήκης Κατάργησης Ναρκών κατά προσωπικού («Συνθήκη της Οτάβα») τον Απρίλιο του 2001, η επικύρωσή της στις 25 Σεπτεμβρίου 2003 (την ίδια ημέρα την επικύρωσε και η Τουρκία) και η συνεπακόλουθη άρση και αποθήκευση ή καταστροφή όλων των ναρκών κατά προσωπικού που διέθετε ο Ε.Σ., εκ των πραγμάτων περιορίζει το ενδιαφέρον στα αντιαρματικά ναρκοπέδια. Η χρησιμότητα των τελευταίων για τις ελληνικές αμυντικές ανάγκες είναι αδιαμφισβήτητη, ειδικά στο μέτωπο της Θράκης όπου είναι και το μόνο στο οποίο υπάρχει η πιθανότητα υλοποίησης σχετικά μεγάλης κλίμακας επιχειρήσεων από μηχανοκίνητες και τεθωρακισμένες δυνάμεις. Η τουρκική 1η Στρατιά που θα αναλάβει να φέρει εις πέρας τον κύριο όγκο τυχόν επιχειρήσεων στη περιοχή, διαθέτει περί τα 800 άρματα μάχης και μερικές χιλιάδες τεθωρακισμένων οχημάτων κάθε κατηγορίας. Η απειλή που αυτά αντιπροσωπεύουν είναι σαφής, συνεπώς προφανής είναι και η ανάγκη αντιμετώπισής της. Τα αντιαρματικά ναρκοπέδια αποτελούν μέρος των λύσεων για την κάλυψη αυτής της ανάγκης.
Είναι δεδομένο ότι εκατέρωθεν των ελληνοτουρκικών συνόρων υπάρχουν στρωμένα μόνιμα και ημιμόνιμα αντιαρματικά ναρκοπέδια. Για να γίνει κατ’ αναλογία κατανοητή η έκταση που αυτά θα μπορούσαν να έχουν, αρκεί να αναφερθεί η περίπτωση των ναρκοπεδίων που υπήρχαν παλαιότερα στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα και τα οποία άρθηκαν μετά από σχετική διακρατική συμφωνία που υπογράφτηκε το Νοέμβριο του 1997. Στο πλαίσιο της συμφωνίας εκείνης, η ελληνική πλευρά ήρε 38 ναρκοπέδια από τα οποία απομακρύνθηκαν συνολικά 12.409 αντιαρματικές νάρκες (συν άλλες 16.181 κατά προσωπικού). Σε αντίστοιχη διαδικασία προχώρησε και η βουλγαρική πλευρά.
Με βάση δημόσιες αναφορές, οι τύποι αντιαρματικών ναρκών που χρησιμοποιεί σήμερα ο Ε.Σ. είναι οι αμερικανικής προέλευσης Μ-15 και Μ-6A2, που είναι ιδιαίτερα διαδεδομένες στα οπλοστάσια δυτικών στρατών. Αμφότερες είναι στρογγυλού σχήματος και φέρουν μηχανικούς πυροκροτητές (πιέσεως) Μ-603, ενώ μπορούν να δεχθούν και συλλογές παγιδεύσεως μέσω του προσαρμοστή Μ-1. Η Μ-15 όμως είναι αρκετά μεγαλύτερη και περιέχει υπερδιπλάσια ποσότητα εκρηκτικής ύλης από την M-6A2 (10,3κ. έναντι 4,45κ.). Πιθανό να υπάρχουν διαστρωμένες και παλαιότερες νάρκες Μ-6 και Μ-6A1, με χημικούς πυροκροτητές Μ-601 και Μ-602, αντίστοιχα. Ακόμη, δεν αποκλείεται η ύπαρξη και της νεότερης νάρκης Μ-19 (με πυροκροτητή Μ-606) που έχει τετράγωνο σχήμα και είναι κατασκευασμένη κυρίως από πλαστικό, διαθέτοντας ελάχιστα μεταλλικά μέρη, ώστε να δυσχεραίνεται η ανίχνευσή της. Η Μ-19 σχεδιάστηκε για να αντικαταστήσει την Μ-15 και υιοθετήθηκε από αρκετούς νατοϊκούς στρατούς, ενώ άδεια παραγωγής της δόθηκε και σε χώρες εκτός ΗΠΑ, συμπεριλαμβανομένης και της Τουρκίας. Σημειώνεται ότι όλοι οι παραπάνω τύποι ναρκών στερούνται μηχανισμού αυτοκαταστροφής ή αυτόματης απενεργοποίησης. Η στρώση τους γίνεται χειρωνακτικά, ενώ ειδικά για τις Μ-15 ο Ε.Σ. διαθέτει και έναν αριθμό μηχανικών διαστρωτήρων XM-57. Πρόκειται για ένα σχετικά απλό σύστημα σε μορφή τρέιλερ, το οποίο ρυμουλκείται από φορτηγό όχημα επί της καρότσας του οποίου βρίσκεται προσωπικό που τοποθετεί αντιαρματικές νάρκες στη λεγόμενη «τσουλήθρα» μέσω της οποίας αυτές φτάνουν στο έδαφος και θάβονται με τη βοήθεια του αντίστοιχου μηχανισμού. Θεωρητικά, εάν υπηρετείται από καλά εκπαιδευμένο προσωπικό, ένας διαστρωτήρας XM-57 μπορεί να στρώσει 300-600 νάρκες σε διάστημα μιας ώρας. Τέτοιας κατηγορίας μέσα ίσως είναι επαρκή για τη στρώση/συντήρηση μόνιμων ή ημιμόνιμων ναρκοπεδίων εν καιρώ ειρήνης. Δεν έχουν όμως να προσφέρουν κάτι σε περίπτωση που για επιχειρησιακούς λόγους απαιτείται η ταχεία δημιουργία ενός ναρκοπεδίου.
Από τα παραπάνω καθίσταται σαφές λοιπόν, ότι το Μηχανικό του Ε.Σ. στερείται παντελώς (ανάμεσα στα άλλα) συστημάτων ταχείας στρώσης Α/Τ ναρκοπεδίων, η χρησιμότητα των οποίων είναι προφανής για την περίπτωση μιας κρίσης που εξελίσσεται ταχέως προς το να γίνει θερμή σύγκρουση. Σε τέτοιες περιπτώσεις οι εχθρικές δυνάμεις ελιγμού θα μπορούσαν να παρακάμψουν τα μόνιμα/ημιμόνιμα ναρκοπέδια, είτε να επιχειρήσουν να διέλθουν από περιοχές που σε περίοδο ειρήνης δεν θα μπορούσαν να ναρκοθετηθούν (π.χ. περιοχές όπου εκτελούνται βαριές γεωργικές εργασίες, σημεία που διέρχονται υπόγειοι ή υπέργειοι αγωγοί κλπ.). Συνεπώς είναι απαραίτητα τα μέσα εκείνα που θα μπορούσαν να ναρκοθετήσουν ακριβώς τέτοιες περιοχές, με ταχύτητα και σχετική ασφάλεια. Τέτοιου τύπου έκτακτα Α/Τ ναρκοπέδια προορίζονται να ανακόψουν την προέλαση μηχανοκίνητων/τεθωρακισμένων του εχθρού.
Αξίζει να τονιστεί πως ειδικά για την ελληνική περίπτωση η αξία των Α/Τ ναρκοπεδίων είναι αυξημένη καθώς ο Τουρκικός Στρατός, σε αντίθεση με τον Ε.Σ., φαίνεται να στερείται επαρκών μέσων και συστημάτων για την ταχεία διάσπαση/διάνοιξή τους [2]. Πιο συγκεκριμένα, δεν έχουν θεαθεί σε τουρκική υπηρεσία άρματα με άροτρα διάνοιξης ή κυλίνδρους διάσπασης ναρκοπεδίων, ενώ και το ενδιαφέρον για την απόκτηση των συστημάτων διάσπασης ναρκοπεδίων (με τη μέθοδο της «ανέμης») τύπου Keiler, δεν φαίνεται να προχώρησε μέχρι σήμερα. Έτσι, τα σχετικά μέσα του Τουρκικού Στρατού περιορίζονται σε 24 συστήματα Aksar της τουρκικής εταιρείας Roketsan. Πρόκειται για μία πυροτεχνική συσκευή διάσπασης ναρκοπεδίων (βασίζεται στη φιλοσοφία των γνωστών Giant Viper/Python των οποίων και αποτελεί ένα πιο σύγχρονο έκδοχο), που αποτελείται από μια ένα μονό εκτοξευτή ρουκέτας, φερόμενο επί τροποποιημένου οχήματος Μ-113. Εισήχθη σε υπηρεσία προ 20ετίας περίπου.
Προσφερόμενα μέσα ταχείας στρώσης ναρκοπεδίων
Αρκετά καθυστερημένα, ο Ε.Σ. έδειξε να αντιλαμβάνεται (;) τα επιχειρησιακά οφέλη που θα του προσέδιδε η ύπαρξη δυνατοτήτας ταχείας στρώσης Α/Τ ναρκοπεδίων, στα τέλη της δεκαετίας του ’90. Τότε ήταν που επιδιώχθηκε η απόκτηση μεταχειρισμένων συστημάτων διασκορπισμού ναρκών (MiWS) Skorpion επί ερπυστριοφόρων οχημάτων M-548A1G από τα πλεονάσματα του Γερμανικού Στρατού. Αρχικά είχε αναφερθεί η πρόθεση απόκτησης 45-50 συστημάτων, εν τέλει όμως οι σχετικές συζητήσεις κατέληξαν στα 23 συστήματα. Η διακρατική συμφωνία που συνάφθηκε το 2001, προέβλεπε την παραχώρηση των συστημάτων έναντι συμβολικού ποσού, με την ελληνική πλευρά να επωμίζεται ουσιαστικά μόνο μέρος του κόστους των 27.600 ναρκών που θα αποκτούσε στο πλαίσιο του ίδιου πακέτου.
Συνολικά, για τον Γερμανικό Στρατό τροποποιήθηκαν 301 οχήματα Μ-548A1G για να φέρουν το σύστημα Skorpion. Αυτό αποτελείται από έξι μονάδες εκτόξευσης ναρκών και μια μονάδα ελέγχου EPAG. Κάθε μονάδα εκτόξευσης φέρει πέντε γεμιστήρες των τεσσάρων κυλίνδρων έκαστος, με πέντε Α/Τ νάρκες DM1274 της ευρύτερης οικογένειας ΑΤ2 να βρίσκονται εντός του κάθε κυλίνδρου. Συνολικά το κάθε όχημα φέρει 600 νάρκες ΑΤ2 τις οποίες και μπορεί να διασκορπίσει εντός πέντε λεπτών -κάθε σύγκριση με συστήματα της κατηγορίας του XM-57 που αναφέρθηκε πιο πάνω, είναι περιττή. Ο ρυθμός διασκορπισμού (και, κατά συνέπεια, η πυκνότητα του δημιουργούμενου ναρκοπεδίου) είναι καθοριζόμενος μέσω της μονάδας EPAG, ενώ η μέγιστη δυνατή επίδοση του συστήματος Skorpion είναι η κάλυψη περιοχής μήκους 1,5 χλμ. με μία διέλευση ταχύτητας 20χλμ./ώρα. Σε μια τέτοια περίπτωση η πυκνότητα του ναρκοπεδίου είναι περίπου μία νάρκη ανά δύο μέτρα, εκατέρωθεν της γραμμής διέλευσης του οχήματος. Οι νάρκες του εν λόγω τύπου έχουν κοίλη γόμωση και διπλό πυροσωλήνα τύπου S3 (μαγνητικό/επαφής). Διαθέτουν επίσης προγραμματιζόμενο μηχανισμό αυτοκαταστροφής καθώς και ειδική πρόβλεψη εκ κατασκευής ώστε να μην ενεργοποιούνται από εχθρικά πυροτεχνικά μέσα διάσπασης ναρκοπεδίων. Οι δε μικρές τους διαστάσεις καθιστούν δύσκολο τον εντοπισμό τους.
Παρά την αρχική αισιοδοξία για την έλευση των συστημάτων Skorpion στην Ελλάδα, σύντομα προέκυψαν διάφορα προβλήματα που εμπόδισαν την ενεργοποίηση της σχετικής διακρατικής συμφωνίας. Συγκεκριμένα, μια μερίδα βουλευτών του Κόμματος των Πρασίνων στο Γερμανικό Κοινοβούλιο εξέφρασε ανοιχτά τις αντιρρήσεις της για την παραχώρηση συστημάτων τέτοιας κατηγορίας σε άλλη χώρα, με αποτέλεσμα να «παγώσει» η όλη διαδικασία. Όταν τον Φεβρουάριο του 2003 οι αντιρρήσεις αυτές κάμφθηκαν, ήρθε η σειρά της αμερικανικής πλευράς να αρνηθεί να δώσει πιστοποιητικό τελικού χρήστη για την παραχώρηση στην Ελλάδα τόσο των Skorpion (τα οχήματα-φορείς M-548 είναι αμερικανικής κατασκευής, μέλη της «οικογένειας» Μ-113), όσο και των Α/Κ πυροβόλων M-109A3GEA1/A2 από τα γερμανικά αποθέματα. Τελικά, με τις κατάλληλες διπλωματικές κινήσεις, το θέμα των πυροβόλων Μ-109 έληξε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Εν τω μεταξύ όμως το σκέλος που αφορούσε τα Skorpion είχε εγκαταλειφθεί πλήρως, από την ελληνική πλευρά αυτή τη φορά. Ως αιτιολογία είχε προβληθεί τότε η πρόθεση να αποκτηθούν τελικά νεότερα και ικανότερα αντίστοιχα συστήματα. Και όντως, στο ΔΕΣΕΣ 2005-2020 είχε συμπεριληφθεί πρόγραμμα προμήθειας 39 συστημάτων της κατηγορίας. Το ενδιαφέρον φαίνεται να είχε κερδίσει το κορυφαίο σύστημα Minotaur της γαλλικής GIAT, που θα προσέφερε πολλαπλάσιες δυνατότητες σε σχέση με το παλαιότερο Skorpion. Μάλιστα, η -τότε- ΕΒΟ φέρεται να είχε ήδη εξασφαλίσει και τα δικαιώματα συναρμολόγησης του συστήματος στην Ελλάδα.
Ως γνωστόν, τελικά σχεδόν κανένα από τα προγράμματα του ΔΕΣΕΣ 2005-2020 δεν υλοποιήθηκε και έτσι οι σχεδιασμοί του Μηχανικού ανατράπηκαν και πάλι. Είναι δε μάλλον δεδομένο πως και για τα προσεχή χρόνια δεν πρόκειται να δοθούν αξιόλογα κονδύλια για προγράμματα όπως η προμήθεια σύγχρονων διασκορπιστών ναρκών. Έτσι, ως μόνη λύση φαντάζει η εκ νέου αναζήτηση μεταχειρισμένων συστημάτων της κατηγορίας. Θα άξιζε ίσως να εξεταστεί εκ νέου η δυνατότητα ενεργοποίησης της διακρατικής συμφωνίας του 2001 με την Γερμανία για τα Skorpion, εάν και εφόσον συστήματα του τύπου παραμένουν διαθέσιμα προς παραχώρηση. Σε περίπτωση που αυτό δεν καταστεί εφικτό θα μπορούσε να εξεταστεί η περίπτωση απόκτησης αντίστοιχων συστημάτων τύπου M-139 Volcano από τα αποθέματα του Στρατού των ΗΠΑ. Τα συστήματα Volcano αποτελούνται από έως και 160 κάνιστρα διασκορπισμού ναρκών. Διαθέσιμοι τύποι κανίστρων είναι ο Μ-87 (έκαστο με μία νάρκη κατά προσωπικού και 5 αντιαρματικές), ο Μ-87A1 (έκαστο με 6 νάρκες αντιαρματικές νάρκες) και οι Μ-88 & M-89 (με 6 εκπαιδευτικές νάρκες). Συνολικά φέρονται 960 νάρκες οι οποίες μπορούν να εξαπολυθούν μέσα σε 17 δευτερόλεπτα. Τα συστήματα Volcano μπορούν να τοποθετηθούν είτε επί ερπυστριοφόρων M-548, είτε επί απλών φορτηγών των 5 τόνων, είτε επί ελικοπτέρων UH-60. Οι νάρκες που εξαπολύουν διαθέτουν ρυθμιζόμενο μηχανισμό αυτοκαταστροφής. Η έκδοση M-163 του συστήματος Volcano χρησιμοποιείται από το βρετανικό σύστημα διασκορπισμού Shielder (επί τροποποιημένου τ/θ ερπυστριοφόρου Stormer).
Μια άλλη περίπτωση που θα μπορούσε να ενδιαφέρει τον Ε.Σ. είναι η μη κατευθυνόμενη ναρκοφόρα ρουκέτα MLRS-AT2 των 227mm, που προορίζεται φυσικά για τον πολλαπλό εκτοξευτή ρουκετών M-270 MLRS. Το μέγιστο βεληνεκές της είναι 38-39χλμ. Κάθε ρουκέτα του τύπου φέρει 28 νάρκες τύπου DM1399, που αποτελεί το νεότερο και πλέον βελτιωμένο μοντέλο της προαναφερθείσας «οικογένειας» ναρκών ΑΤ2 [3]. Ως γνωστόν, κάθε εκτοξευτής M-270 φέρει 12 ρουκέτες τις οποίες και μπορεί να εξαπολύσει σε λιγότερο από 40 δευτερόλεπτα, συνεπώς μπορεί να διασπείρει συνολικά 336 νάρκες, ενώ μια Μοίρα τέτοιων εκτοξευτών μπορεί να διασπείρει συνολικά 6.048 νάρκες (18×336) καλύπτοντας τεράστια έκταση. Οι πωλήσεις των ρουκετών MLRS-AT2 (που, σημειωτέον, κατασκευάστηκαν αποκλειστικά σε ευρωπαϊκή γραμμή παραγωγής που πλέον έχει κλείσει) περιορίστηκαν στους Στρατούς της Γερμανίας, του Ηνωμένου Βασιλείου και της Γαλλίας, οι οποίοι και τις απέκτησαν εν μέσω Ψυχρού Πολέμου σχεδιάζοντας να αντιμετωπίσουν με αυτές μια πιθανή μαζική προέλαση τεθωρακισμένων του Σοβιετικού Στρατού. Όλοι οι άλλοι χρήστες του συστήματος MLRS προτίμησαν τις διάφορες βομβιδοφόρες ρουκέτες (σε αυτούς περιλαμβάνονται ο Ε.Σ. και ο Τουρκικός Στρατός) και, εσχάτως, κατευθυνόμενες ρουκέτες μοναδιαίας κεφαλής. Με τις τελευταίες, οι τρεις προαναφερθέντες Στρατοί αντικαθιστούν μέρος ή και το σύνολο των αποθεμάτων MLRS-AT2 που διέθεταν. Ενδεικτικά, στο Ηνωμένο Βασίλειο 6.000 ρουκέτες GMLRS αντικαθιστούν 15.000 MLRS-AT2. Εάν και εφόσον οι τελευταίες έχουν αξιόλογο υπολειπόμενο περιθώριο μέχρι τη λήξη του ορίου ζωής τους, θα μπορούσε να εξεταστεί η δυνατότητα απόκτησης μιας ποσότητας από τους συμμαχικούς Στρατούς που τις αντικαθιστούν.
Πέραν όμως του Ε.Σ. και η Π.Α. θα μπορούσε να συμβάλλει με την απόκτηση ενός πυρομαχικού που θα επέτρεπε την ταχεία στρώση ναρκοπεδίων στον άξονα μιας πιθανής προέλασης εχθρικών μηχανοκίνητων δυνάμεων και μάλιστα από απόσταση ασφαλείας. Το μόνο τέτοιο που βρίσκεται σήμερα σε παραγωγή στη Δύση είναι ο αμερικανικής σχεδίασης περιλήπτης CBU-89/B GATOR, των 700 λιβρών, που προσφέρεται και στην έκδοση CBU-104 με τη συλλογή ανεμοπορίας WCMD (προσφέροντας CEP της τάξης των 26μ. και μέγιστο βεληνεκές 20 χλμ. –ή 65χλμ. για την έκδοση WCMD-ER). Αποτελείται από το κάνιστρο SUU-64/Β (στο οποίο δύναται να προστεθεί και πυροσωλήνας προσέγγισης), που στη συγκεκριμένη εφαρμογή περιέχει 72 Α/Τ νάρκες BLU-91/B και 22 νάρκες κατά προσωπικού BLU-92/B, για τη δημιουργία μικτού ναρκοπεδίου. Οι περιλήπτες ναρκών CBU-89/104 είναι πιστοποιημένοι στα μαχητικά αεροσκάφη F-16C/D, όπως και οι περιλήπτες βομβίδων CBU-103 (έκδοση του CBU-87/B CEM με τη συλλογή WCMD) της ίδιας «οικογένειας». Η πρόθεσης απόκτησης 200 εκ των τελευταίων είχε συμπεριληφθεί στη LoR (Letter of Request) για τα όπλα που θα συνόδευαν τα 30 F-16C/D Block-52+ Adv. Ωστόσο, αυτό το σκέλος της LoR δεν φαίνεται να υλοποιήθηκε, πιθανότατα για λόγους περιορισμού του τελικού κόστους. Εάν στο μέλλον η Π.Α. επανέλθει δριμύτερη στην απαίτηση απόκτησης των CBU-103, θα μπορούσε να εξετάσει την προσθήκη και μιας ποσότητας CBU-104 στο ίδιο «πακέτο».
Αξίζει να σημειωθεί τέλος, ότι παλαιότερα παραγόταν και η ελαφρύτερη εκδοχή CBU-78/B GATOR, που χρησιμοποιούσε κάνιστρο SUU-58/B με 45 Α/Τ νάρκες BLU-91/B και 15 νάρκες κατά προσωπικού BLU-92/B. Αποκτήθηκε αποκλειστικά από το Ναυτικό και τους Πεζοναύτες των ΗΠΑ (και 209 εξ αυτών χρησιμοποιήθηκαν στην επιχείρηση “Desert Storm), αλλά πιθανότατα δεν κατασκευάζονται πια. Θα μπορούσε όμως να διερευνηθεί εάν οι δύο αυτοί Κλάδοι των Αμερικανικών Ενόπλων Δυνάμεων θεωρούν πλεονασματική κάποια ποσότητα από τους εν λόγω περιλήπτες, ώστε να ζητηθεί η δωρεάν ή έναντι χαμηλού αντιτίμου παραχώρησή τους.
Σημειώσεις:
[1] Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν εμφανιστεί διεθνώς κι άλλες κατηγορίες ναρκών (άρα και ναρκοπεδίων), όπως αντιαποβατικές, κατά ελικοπτέρων κλπ. Από τα δημοσιοποιημένα στοιχεία όμως και παρ’ ότι κατά καιρούς έχει εκφρασθεί σχετικό ενδιαφέρον, τέτοιες νάρκες δεν βρίσκονται σε ελληνική υπηρεσία. Γι’ αυτές θα υπάρξει ξεχωριστή ανάρτηση στο μέλλον.
[2] Ο Τουρκικός Στρατός διαθέτει επίσης μικρούς αριθμούς οχημάτων εντοπισμού ναρκών/IED Husky και ρομποτικών οχημάτων διάσπασης ναρκοπεδίων (με σύστημα «ανέμης») Bozena-5. Πρόκειται για εξεζητημένα μέσα, κατάλληλα για αποστολές εναντίον αντίστοιχων ασύμμετρων απειλών στο πλαίσιο ειρηνευτικών ή αντιανταρτικών επιχειρήσεων, όχι όμως και για χρήση στην πρώτη γραμμή συμβατικών επιχειρήσεων.
[3] Στην «οικογένεια» ΑΤ2 , πέραν των DM1399 για τις ρουκέτες MLRS-AT2 και των DM1274 για τα συστήματα Skorpion, εντάσσονται ακόμη και οι νάρκες DM1233 για τις ρουκέτες του συστήματος LARS. Τις νάρκες AT2 αξιολόγησε και ο Στρατός των ΗΠΑ για μια σειρά εφαρμογών, αλλά τελικά δεν τις υιοθέτησε.
