Η απόπειρα πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου στάθηκε αφορμή για ριζικές ανακατατάξεις στον τουρκικό κρατικό μηχανισμό, με απώτερο στόχο την οριστική αλλαγή των συσχετισμών υπέρ των ισλαμιστών και την εδραίωση της κυριαρχίας τους στο τουρκικό πολιτικό σύστημα. Όπως ήταν αναμενόμενο, οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις βρέθηκαν στο επίκεντρο αυτών των παρεμβάσεων, οι οποίες δρομολογήθηκαν με τα προεδρικά διατάγματα που δημοσιεύθηκαν στα φύλλα της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως στις 27 και 31 Ιουλίου και φιλοδοξούν να αποδώσουν μακροπρόθεσμα ένα στράτευμα υπό πλήρη πολιτικό έλεγχο.
1. Πρώτο μέλημα της ισλαμικής ηγεσίας ήταν η εκκαθάριση των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων από τα στελέχη που ενεπλάκησαν στην αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος. Σε πρώτη φάση αποτάχθηκαν 1.684 αξιωματικοί και υπαξιωματικοί όλων των Κλάδων ενώ ακολούθησε δεύτερο κύμα αποτάξεων 1.389 στελεχών (1.196 της Χωροφυλακής και 125 αξιωματικών και 68 υπαξιωματικών της Διοίκησης Ειδικών Δυνάμεων). Αθροιστικά απομακρύνθηκαν 3.073 στελέχη των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων, στα οποία περιλαμβάνεται το 44% των ανωτάτων αξιωματικών. Σύμφωνα ωστόσο με σημερινές δηλώσεις του υπουργού Άμυνας Fikri Işık, ο συνολικός αριθμός των αποτάξεων έχει φτάσει τους 3.185, στους οποίους πιθανότατα περιλαμβάνονται και οι 162 στρατιωτικοί (μεταξύ των οποίων και 9 ανώτατοι αξιωματικοί) που λιποτάκτησαν μετά την εκδήλωση του πραξικοπήματος και αναζητούνται μέχρι σήμερα [1]. Κυβερνητικοί αξιωματούχοι αφήνουν ανοικτό το ενδεχόμενο και νέων αποτάξεων στελεχών που θεωρούνται ύποπτα για διασυνδέσεις με το κίνημα του ιμάμη Fethullah Gülen.
2. Το πραξικόπημα επιτάχυνε το σχεδιασμό της ισλαμικής ηγεσίας για την πλήρη αποδέσμευση της Χωροφυλακής και της Ακτοφυλακής από το τουρκικό Γενικό Επιτελείο και τη διοικητική και επιχειρησιακή υπαγωγή τους στο υπουργείο Εσωτερικών. Σε πρόσφατη συνέντευξή του στo τηλεοπτικό δίκτυο A Haber, o πρόεδρος Recep Tayyip Erdoğan προανήγγειλε την μείωση του προσωπικού που υπηρετεί στη Χωροφυλακή, την επάνδρωσή της αποκλειστικά με επαγγελματικό προσωπικό αλλά και την «αύξηση της δύναμής της σε οπλισμό». Αναπόφευκτη συνέπεια της «απώλειας» των δύο αυτών Κλάδων είναι η μείωση του ανθρώπινου δυναμικού των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων κάτω από το επίπεδο των 500.000, εκ των οποίων το 50% θα είναι οπλίτες 6μηνης και 12μηνης θητείας ενώ δημιουργείται το παράδοξο της υπαγωγής της στρατονομίας («Askeri İnzibat»), που αποτελεί αρμοδιότητα της Χωροφυλακής, εκτός των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων. Η τοποθέτηση του τέως Υπαρχηγού του Γενικού Επιτελείου Στρατηγού Yaşar Güler στη θέση του Διοικητή της Χωροφυλακής ερμηνεύεται ως προσπάθεια διατήρησης ισορροπιών στο μεταβατικό αυτό στάδιο, χωρίς να αποκλείεται μελλοντικά ο επόμενος διοικητής να είναι πολιτικό πρόσωπο.
3. Τα Γενικά Επιτελεία υπάγονται πλέον στο υπουργείο Άμυνας ενώ παρέχεται η δυνατότητα στους Αρχηγούς των τριών Κλάδων (Διοικήσεις Χερσαίων, Ναυτικών, Αεροπορικών Δυνάμεων κατά την τουρκική ορολογία) να αναφέρονται απευθείας στον πρόεδρο και τον πρωθυπουργό της Τουρκίας και να εκδίδουν διαταγές χωρίς να απαιτείται προηγουμένως ενημέρωση ή έγκριση του Γενικού Επιτελείου. Το υπουργείο Άμυνας θα μεταφερθεί σε άλλο συγκρότημα κτιρίων από εκείνο του Γενικού Επιτελείου και θα πολιτικοποιηθεί. Σημειώνεται ότι αυτή τη στιγμή μόνο ο Υπουργός, ο Αναπληρωτής Υπουργός, ο Υφυπουργός Αμυντικών Βιομηχανιών και οι σύμβουλοί τους είναι πολίτες καθώς οι υπηρεσίες του τουρκικού υπουργείου Άμυνας στελεχώνονται αποκλειστικά από στελέχη των Ενόπλων Δυνάμεων. Επιπρόσθετα, στη θέση του Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου θα μπορεί μελλοντικά να τοποθετηθεί οποιοσδήποτε Στρατηγός, Ναύαρχος ή Πτέραρχος, ενώ, έως σήμερα, με μία εξαίρεση, παραδοσιακά τοποθετούνταν ο Αρχηγός της Διοίκησης Χερσαίων Δυνάμεων. Φιλοδοξία της ισλαμικής ηγεσίας αποτελεί η απ΄ευθείας υπαγωγή του Γενικού Επιτελείου και της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (ΜΙΤ) στον πρόεδρο -αντί του πρωθυπουργού σήμερα- μετά την απαιτούμενη αναθεώρηση του Συντάγματος.
Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι η ΜΙΤ θα αναδιοργανωθεί, περιοριζόμενη στη συλλογή πληροφοριών από το εξωτερικό και την αντικατασκοπεία ενώ η αρμοδιότητα συλλογής πληροφοριών εντός της τουρκικής επικράτειας θα μεταβιβαστεί στην Αστυνομία [2].
4. Η τροποποίηση της σύνθεσης του Ανωτάτου Στρατιωτικού Συμβουλίου (YAŞ) επιφέρει αυξημένο έλεγχο επί των προαγωγών και αποστρατειών του στρατιωτικού προσωπικού. Στο YAŞ θα συμμετέχουν πλέον ως τακτικά μέλη οι Αναπληρωτές Πρωθυπουργοί και οι Υπουργοί Εξωτερικών, Εσωτερικών και Δικαιοσύνης ενώ καταργείται το δικαίωμα συμμετοχής του Διοικητή της Χωροφυλακής, μετά την υπαγωγή της τελευταίας στο υπουργείο Εσωτερικών. Επιπλέον, ο υπουργός Άμυνας αναλαμβάνει καθήκοντα γραμματέα του YAŞ στη θέση του Υπαρχηγού του Γενικού Επιτελείου. Σημειώνεται ότι το YAŞ συνεδρίασε φέτος για πρώτη φορά στην ιστορία του στο πρωθυπουργικό μέγαρο Çankaya και όχι στην έδρα του τουρκικού Γενικού Επιτελείου ενώ οι κρίσεις των στελεχών της Χωροφυλακής και της Ακτοφυλακής πραγματοποιήθηκαν από το υπουργείο Εσωτερικών.
5. Η κατάργηση των Ακαδημιών Πολέμου, των παραγωγικών σχολών των υπαξιωματικών και των στρατιωτικών λυκείων αποτελεί τη σημαντικότερη παρέμβαση της ισλαμικής ηγεσίας για τον έλεγχο των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων. Με βάση τον υφιστάμενο σχεδιασμό, τα εκπαιδευτικά αυτά ιδρύματα θα αντικατασταθούν σε βάθος διετίας από ένα «Πανεπιστήμιο Εθνικής Άμυνας» που θα υπάγεται στο Υπουργείο Άμυνας, το οποίο θα έχει τις αρμοδιότητες α. των προσλήψεων του ακαδημαϊκού διδακτικού προσωπικού, β. της έκδοσης των κανονισμών λειτουργίας και γ. της εισήγησης τριών υποψηφίων Πρυτάνεων για το εν λόγω ίδρυμα με την τελική επιλογή να ανήκει στον Πρόεδρο της Τουρκίας. Η κατάργηση των στρατιωτικών λυκείων, που κατά την τουρκική κυβέρνηση έγιναν εστίες του κινήματος Fethullah Gülen, έχει να κάνει κυρίως με την εξάλειψη των ερεισμάτων της κεμαλικής ελίτ στην τουρκική κοινωνία. Επιπλέον, η άρση των εμποδίων στην εισαγωγή των αποφοίτων των ιμάμ χατίπ (ιερατικών σχολείων) και των επαγγελματικών λυκείων στις στρατιωτικές σχολές θα αποστερήσει μακροπρόθεσμα τις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις από στελέχη που έχουν γαλουχηθεί με τις «κεμαλικές αρχές και αξίες» καθώς θα δρομολογήσει την μαζική είσοδο υποψηφίων από τα λαϊκά στρώματα, που αποτελούν την βάση των ισλαμιστών στην Τουρκία. Οι – αδιανόητες μέχρι πριν από λίγα χρόνια- παρεμβάσεις αυτές υποδεικνύουν την επιθυμία του Recep Tayyip Erdoğan να εισάγει το ισλαμικό στοιχείο στις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις που θα οδηγήσει σε βάθος χρόνου σε περισσότερο ελεγχόμενο στράτευμα. [3]
6. H Στρατιωτική Ιατρική Ακαδημία (Gülhane Askeri Tıp Akademisi: GATA) στην Άγκυρα και τα 43 στρατιωτικά νοσοκομεία σε όλη την Τουρκία περνούν στην αρμοδιότητα του υπουργείου Υγείας μετά τη διαπίστωση ότι μεγάλος αριθμός στελεχών οδηγήθηκε σε αποστρατεία λόγω παραποίησης των αποτελεσμάτων των περιοδικών ιατρικών εξετάσεων.
7. Τα Στρατιωτικά Εργοστάσια της Διοίκησης Χερσαίων Δυνάμεων, τα Ναυπηγεία της Διοίκησης Ναυτικών Δυνάμεων και τα Κέντρα Εφοδιασμού και Συντήρησης της Διοίκησης Αεροπορικών Δυνάμεων τίθενται πλέον στην αρμοδιότητα του υπουργείου Αμυνας αντί του Γενικού Επιτελείου.
8. Η ισλαμική ηγεσία σχεδιάζει την απομάκρυνση των στρατιωτικών εγκαταστάσεων και στρατοπέδων από τον αστικό ιστό της Άγκυρας και της Κωνσταντινούπολης έως τις 15 Σεπτεμβρίου και την μεταφορά τους σε «παραμεθόριες περιοχές». Σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Περιβάλλοντος και Αστικού Σχεδιασμού, οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις έχουν στην κυριότητά τους ακίνητη περιουσία 326.200 εκταρίων σε ολόκληρη την τουρκική επικράτεια, εκ των οποίων 11.000 εκτάρια στην Κωνσταντινούπολη και 7.000 εκτάρια στην Άγκυρα. Συνολικά από την Κωνσταντινούπολη θα απελευθερωθούν εκτάσεις 3.756 εκταρίων (610 εκτάρια από την έδρα της 66ης Μ/Κ Ταξιαρχίας Πεζικού στο Hasdal, 450 από την έδρα του 3ου Σώματος Στρατού στο Şişli, 1.700 από το Κέντρο Εκπαίδευσης Πεζικού στην Tuzla, 96 από τη Διοίκηση Ναυτικής Εκπαίδευσης στο Σκουτάρι και 330 από την έδρα του 47ου Μ/Π Συντάγματος Πεζικού στο Στρατόπεδο Metris).
Φωτογραφίες από την αυτοψία Τούρκων εισαγγελέων στην Αεροπορική Βάση Αkinci που θα μετατραπεί σε "Πάρκο Δημοκρατίας" pic.twitter.com/5bAdxKaL10
— e-Αmyna (@e_amyna) August 12, 2016
9. Ο υπουργός Άμυνας της Τουρκίας αναφέρθηκε προ εβδομάδος στο ενδεχόμενο μείωσης της διάρκειας της στρατιωτικής θητείας, δήλωση την οποία επιχείρησε να ανασκευάσει λίγες ώρες αργότερα. Υπενθυμίζεται ότι η καθολική επέκταση του θεσμού των συμβασιούχων οπλίτων έχει προκριθεί ως η καταλληλότερη για τη μετάβαση σε πλήρως επαγγελματικό σχήμα μακροπρόθεσμα, γι΄αυτό και οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις εγκαινίασαν τον περασμένο Μάρτιο εκστρατεία προσέλκυσης νέων μέσω τηλεοπτικών διαφημίσεων. Συνοπτικά, οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις απευθύνονται σε νέους άνω των 21 ετών, χαμηλού μορφωτικού επιπέδου (απόφοιτοι υποχρεωτικής εκπαίδευσης) από αγροτικές κυρίως περιοχές που θα προτιμήσουν να καταταγούν για 3 έτη με μισθό 3.000 τουρκικών λιρών (937€) και μπόνους 25.000 λιρών στο τέλος της τριετίας (7.812 €) αντί να υπηρετήσουν τη 12μηνη στρατιωτική τους θητεία. Παρά τα υψηλά ποσοστά ανεργίας των νέων στην Τουρκία και το ισχυρό οικονομικό δέλεαρ δεν εκδηλώνεται ενδιαφέρον από τους νέους, ακόμα και από εκείνους με αβέβαιες επαγγελματικές προοπτικές. Σύμφωνα με τον απόστρατο αξιωματικό Metin Gurcan [5], τα βασικότερα αίτια μπορούν να αναζητηθούν:
- στις τραγικές συνθήκες που επικρατούν στο εσωτερικό των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων
- στο γεγονός ότι οι συμβασιούχοι οπλίτες (σε αντίθεση με τους ΟΒΑ των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων) παραμένουν εντός των στρατοπέδων και εκτελούν υπηρεσίες όπως οι στρατεύσιμοι οπλίτες καθ΄όλη τη διάρκεια της σύμβασής τους, το οποίο λειτουργεί αποτρεπτικά για την αναζήτηση συζύγου.
- στην έλλειψη προοπτικής εξέλιξης και μονιμοποίησης στις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις.
- στον αποκλεισμό τους από προνόμια που απολαμβάνει το επαγγελματικό προσωπικό
- στο εξαιρετικά πιθανό ενδεχόμενο να κληθούν να συμμετάσχουν σε επιχειρήσεις στο τουρκικό Κουρδιστάν.
- στα προγράμματα εκπαιδευτικής κατάρτισης, ακόμα και για νέους χαμηλού μορφωτικού επιπέδου και εισοδήματος από ημιαστικές/αγροτικές περιοχές που καθιστούν περισσότερο ελκυστική την ιδέα αναζήτησης εργασίας στον ιδιωτικό τομέα παρά στις Τουρκικές Ενόπλες Δυνάμεις.
Το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου πιθανότατα θα εξανεμίσει το ήδη περιορισμένο ενδιαφέρον για προσλήψεις συμβασιούχων οπλιτών με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τον σχεδιασμό των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων.
Σημειώσεις:
[1] Σε αυτούς περιλαμβάνονται οι 8 στρατιωτικοί που προσγειώθηκαν στο αεροδρόμιο της Αλεξανδρούπολης με ελικόπτερο S-70A Black Hawk και έχουν καταθέσει αίτημα χορήγησης πολιτικού ασύλου καθώς και ο Ακόλουθος Άμυνας (ΑΚΑΜ) Συνταγματάρχης İlhan Yaşıtlı και ο Ναυτικός Ακόλουθος, Πλοίαρχος Halis Tunç της τουρκικής πρεσβείας στην Αθήνα που σύμφωνα με αξιόπιστες πληροφορίες διέφυγαν μαζί με τις οικογένειές τους στην Ιταλία.
[2] Από το 2012 η υπηρεσίας πληροφοριών του Γενικού Επιτελείου (Genelkurmay Istihbarat Daiseri: GID) έχει μεταβιβάσει στη ΜΙΤ το σύνολο των μέσων υποκλοπών και των σχετικών αρμοδιοτήτων της Διεύθυνσης Συλλογής Πληροφοριών δια τεχνικών μέσων (Genelkurmay Elektronik Sistemler: GES).
[3] Η Διοίκηση Πολεμικών Ακαδημιών θεωρούνταν ως ο έκτος Κλάδος των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων.
[4] Βλ. Χρ. Μηνάγιας, «Η μεταστάθμευση της Σχολής Αεροπορίας Στρατού αναβαθμίζει την τουρκική απειλή στο Αιγαίο και την Κύπρο», geostrategy.gr
[5] Metin Gurcan, Turkish military struggles to find new recruits. http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/03/turkey-army-heads-professionalism.html
