Οι ευρωπαϊκοί μηχανισμοί άμυνας και η Ελλάδα

του Γιώργου Κ. Μπαρζούκα

«[…] Αλλά ακόμη και οι ισχυρότερες ήπιες δυνάμεις δεν μπορούν να τα καταφέρουν μακροπρόθεσμα χωρίς να διαθέτουν τουλάχιστον ορισμένες ολοκληρωμένες αμυντικές ικανότητες».(Ζ.Κ.Γιούνκερ, 2014¹)

«#EU27 Governments cannot order things on the menu, and then say they do not want to pay. If they want more #bordercontrol and/or #defence, 1 % of GNI – as is the current level – is not enough. » (Γ. Ότινγκερ, 2018²)

“As the only vegetarian we will have a damn hard time in the world of carnivores.” (Σ. Γκάμπριελ, 2018³)

1. Εισαγωγή

Απο το 2009 μέχρι σήμερα, οι σχέσεις της Ελλάδας με την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) μονοπωλούνται από τις εξελίξεις της δημοσιονομικής προσαρμογής και του χρέους της χώρας. Το όποιο διπλωματικό και γεωπολιτικό κεφάλαιο διαθέτει η Ελλάδα αναλώνεται σε μία διελκυστίνδα διαρκείας της χώρας με τους δανειστές, υποβαθμίζοντας έτσι διαχρονικά την διαχείριση άλλων εθνικών θεμάτων. Η χώρα έχει εισέλθει σε έναν φαύλο κύκλο. Χωρίς ασφάλεια, η προοπτική οικονομικής ανάπτυξης φαντάζει δυσοίωνη και χωρίς οικονομική ανάκαμψη, τα περιθώρια εγγύησης της εθνικής ασφάλειας και σταθερότητας στενεύουν. Η δεκαετία αυτή εξελίσσεται σε κρίσιμη περίοδο αλλαγών στην ΕΕ, με αλλεπάλληλες εσωτερικές και γεωπολιτικές κρίσεις να οδηγούν σε αμυντικές και διπλωματικές πρωτοβουλίες που θα ήταν ανήκουστες πριν το 2009. Αφενός λόγω της οικονομικής της αδυναμίας, αφετέρου μιας έλλειψης στρατηγικής, η Ελλάδα δεν φαίνεται να διαδραματίζει ενεργό ρολό προκειμένου να εξυπηρετήσει τα δικά της συμφέροντα. Με τον κύριο γεωπολιτικό της αντίπαλο εντός του ΝΑΤΟ, την εν εξελίξει εμβάθυνση των ρωσο-τουρκικών σχέσεων και την ανάδυση του αμερικανικού απομονωτισμού, το πλαίσιο της ΕΕ αποτελεί, εν δυνάμει, λύση για την γεωπολιτική ασφάλεια της Ελλάδας.

2. Ιστορική Αναδρομή

H Συνθήκη του Μάαστριχτ η οποία τέθηκε σε ισχύ το 1993, χώρισε τις πολιτικές της ΕΕ σε τρεις βασικές κατηγορίες, τους λεγόμενους Τρεις Πυλώνες. Ο δεύτερος πυλώνας της ΕΕ, η Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας (ΚΕΠΠΑ ή CFSP) δημιουργήθηκε προκειμένου να επέλθει μια μερική σύγκλιση της αμυντικής και διπλωματικής πολιτικής των κρατών μελών (ΚΜ) στην μετα-ψυχροπολεμική περίοδο. Στα πλαίσια της ΚΕΠΠΑ “γεννήθηκε” και η Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ ή Common Security and Defence Policy). Η ΚΠΑΑ ξεκινά ως πρωτοβουλία μετά την διμερή Γαλλο-Βρετανική Σύνοδο του St Malo το 1998 και επικυρώνεται στην Σύνοδο Κορυφής της Κολωνίας το 1999. Σκοπός της ΚΠΑΑ ήταν αρχικά να αναπτύξει η ΕΕ αυτόνομη ικανότητα λήψης αποφάσεων και, όπου το ΝΑΤΟ δεν εμπλέκεται, να διεξάγει αυτόνομες στρατιωτικές επιχειρήσεις για την επίλυση κρίσεων. Η πρώτη πολιτική (civilian) αποστολή της ΚΠΑΑ, η Αστυνομική Αποστολή της ΕΕ (ΑΑΕΕ ή EUPM) στην Βοσνία ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 2003 και η πρώτη στρατιωτική αποστολή, Επιχείρηση Concordia στην ΠΓΔΜ, τον Μάρτιο του 2003, με ελληνική συμμετοχή. Στο πλαίσιο της ΚΠΑΑ τα ΚΜ της ΕΕ όφειλαν να διαθέτουν (συλλογικά) επαρκείς δυνάμεις και επιχειρησιακές δυνατότητες προκειμένου να καλυφθούν τα εξής καθήκοντα (Petersberg Tasks): παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας, επιβολή της ειρήνης, πρόληψη συγκρούσεων, επιχειρήσεις αφοπλισμού, παροχή στρατιωτικής βοήθειας και μεταπολεμική βοήθεια και σταθεροποίηση. Ένα χρόνο μετά το St.Malo αποφασίσθηκε στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ελσίνκι το 1999, ο Πρωταρχικός Στόχος Ελσίνκι (Helsinki Headline Goal) τον οποίο έθεσαν τα ίδια τα ΚΜ: “τα κράτη µέλη, συνεργαζόµενα εθελοντικά σε επιχειρήσεις υπό την ηγεσία της ΕΕ, πρέπει να είναι σε θέση έως το 2003 να αναπτύσσουν εντός 60 ηµερών και να υποστηρίζουν επί τουλάχιστον ένα έτος στρατιωτικές δυνάµεις µέχρι και 50.000-60.000 ατόµων, ικανών για ολόκληρο το φάσµα των καθηκόντων του Petersberg.”

Το 2003, στο πλαίσιο του Στόχου Ελσίνκι, στην Γαλλο-Βρετανική σύνοδο στο Touquet, διερευνήθηκε το ενδεχόμενο οργάνωσης σχηματισμού γρήγορης ανταπόκρισης (rapid response element) το οποίο θα έχει την δυνατότητα να αναπτυχθεί σε 5 με 10 μέρες. Η επιτυχής επιχείρηση Artemis (με δύναμη 2.000 στρατιωτών) το 2003 στην Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό θα συμβάλει στην δημιουργία των Σχηματισμών Μάχης της ΕΕ (EU Battlegroups) το 2006: δύο διακρατικοί σχηματισμοί 1500 ανδρών σε πλήρη ετοιμότητα ανά πάσα στιγμή, που θα εναλλάσσονται ανά έξι μήνες, με σκοπό την άμεση αντίδραση, πριν την ανάπτυξη μιας δύναμης στα επίπεδα του Στόχου Ελσίνκι. Η Ελλάδα ηγείται του Βαλκανικού σχηματισμού που περιλαμβάνει την Κύπρο, την Βουλγαρία, την Ρουμανία, την Ουκρανία από το 2015 και την Σερβία από το 2016 (Σχηματισμός HELBROC).

Η έννοια ενός Ευρωπαϊκού, διακρατικού σχηματισμού δεν αποτελεί καινοτομία των “Battlegroups”. Με έτος ίδρυσης το 1992 και σε ισχύ από το 1993, Γαλλία και Γερμανία δημιούργησαν ένα Ευρωπαϊκό Σώμα Στρατού (ΕΣΣ) (Eurocorps) στο οποίο συμμετέχουν επίσης το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο και η Ισπανία. Στο ΕΣΣ συμμετέχουν ως συνεργαζόμενα έθνη και η Ιταλία, η Πολωνία, η Ελλάδα, η Ρουμανία και η Τουρκία.

Το ΕΣΣ είναι ουσιαστικά μία δύναμη επιπέδου ταξιαρχίας, η οποία δύναται να συμμετάσχει σε Νατοϊκές και Ευρωπαϊκές επιχειρήσεις. Μέχρι στιγμής, στοιχεία του Σώματος έχουν λάβει μέρος σε αποστολές στη Βοσνία, το Κόσοβο, το Αφγανιστάν και στην αποστολή της ΕΕ στο Μαλί. Το ΕΣΣ έχει λειτουργήσει δύο φορές και ως επιτελείο εναλλασσόμενου Ευρωπαϊκού Σχηματισμού Μάχης: το 2ο εξάμηνο του 2016 και το 1ο εξάμηνο του 2017. Για ορισμένους αναλυτές, το ΕΣΣ αποτελεί μία ρεαλιστική και αποτελεσματική (“bottom up“) πρωτοβουλία για ένα είδος πολυεθνικού Ευρωπαϊκού στρατού.

Σημαντικό εμπόδιο για την χρήση των Σχηματισμών αποτελεί η έλλειψη πολιτικής βούλησης. Αφενός τα ΚΜ διστάζουν να συνεισφέρουν στρατιωτικές δυνάμεις και να υποστούν απώλειες σε περίπτωση κρίσης η επίλυση της οποίας, δεν αποτελεί ζωτικής σημασίας για τα συμφέροντα τους. Αφετέρου, ο ευρωπαϊκός μηχανισμός Athena δεν ικανοποιεί τα μικρότερα ΚΜ γιατί καλύπτει μόνο ένα χαμηλό ποσοστό του κόστους των αποστολών ΚΠΑΑ λόγω εφαρμογής της αρχής “costs lie where they fall”. Αυτἀ τα δύο ζητήματα επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα και την περαιτέρω εξέλιξη των Σχηματισμών σε εργαλεία προβολής άμεσης ισχύος στα πλαίσια της ΚΠΑΑ. Σε γενικές γραμμές, το Ηνωμένο Βασίλειο ήλπιζε οτι η ΚΠΑΑ και οι Σχηματισμοί Μάχης της ΕΕ θα γίνονταν η αφορμή για να αναπτυχθούν οι επιχειρησιακές δυνατότητες των Ευρωπαϊκών μελών στα πλαίσια του ΝΑΤΟ. Για την Γαλλία, η ΚΠΑΑ ήταν το πρώτο βήμα προς περαιτέρω αυτονόμηση της ΕΕ από το ΝΑΤΟ. Η έλλειψη πολιτικής συναίνεσης στην κατεύθυνση της ΚΠΑΑ απέβη μοιραία: η ΕΕ συνεχίζει να προσπαθεί να στήσει το θεσμικό πλαίσιο που θα της επιτρέψει να έχει αυτόνομη δράση με ουσιαστικές και συνεπείς συνεισφορές των ΚΜ.

3. Λισαβόνα έως τώρα

Με την Συνθήκη της Λισαβόνας (σε ισχύ από 1.12.2009) θεσπίστηκαν καινοτόμες διατάξεις που διευρύνουν και ενισχύουν την δυνατότητα συνεργασίας των κρατών μελών στον αμυντικό τομέα και την εξωτερική πολιτική. Η Συνθήκη της Λισαβόνας θεσμοθέτησε την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ ή European External Action Service – EEAS). Από γενική διεύθυνση της Επιτροπής (πρώην RELEX), η ΕΥΕΔ μετατράπηκε σε μία αυτοτελή ευρωπαϊκή διπλωματική υπηρεσία η οποία διαχειρίζεται τις κοινές διπλωματικές και αμυντικές πολιτικές της Ένωσης. Τα “εργαλεία” που έχει στην διάθεσή της είναι πολλά και περιλαμβάνει μια σειρά από Υπηρεσίες (Agencies) όπως τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Άμυνας (EDA), το Ευρωπαϊκό Κολλέγιο Ασφάλειας και Άμυνας (ESDC), το Ινστιτούτο Μελετών της Ευρωπαϊκής Ένωσης για Θέματα Ασφάλειας (EUISS) και το Δορυφορικό Κέντρο της ΕΕ (EU SatCen).

Απόρροια της Συνθήκης της Λισαβόνας είναι και η ενίσχυση/δημιουργία της θέσης Αντιπροέδρου της Επιτροπής/Ύπατου Εκπροσώπου της Ένωσης για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας (ΑΕ/ΥΕ ή HR) και Προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Η επιλογή σχετικά άγνωστων, στο ευρύ κοινό, πολιτικών προσώπων για τις θέσεις αυτές το 2009 ήταν εσκεμμένη. Η Βαρόνη Catherine Ashton ως ΑΕ/ΥΕ, και ο Herman Van Rompuy στην θέση του Προέδρου, επιλέγονται προκειμένου να μην επισκιάσουν τις ατζέντες των KM. Το 2014 ωστόσο, η Ashton αντικαθίσταται απο την Ιταλίδα ΥΠΕΞ Federica Mogherini, ο Van Rompuy από τον Πολωνό πρωθυπουργό Donald Tusk, και ο Spitzenkandidat του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος Jean Claude Juncker αναλαμβάνει να ηγηθεί της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ως αποτέλεσμα των ευρωεκλογών του 2014. Σε συνδυασμό με την ισχυρή προσωπικότητα του Γερμανού Σοσιαλιστή Martin Schulz στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η ΕΕ αποκτά την πιο πολιτικοποιημένη ηγεσία στην ιστορία της.

Στις δέκα προτεραιότητες της Επιτροπής Γιούνκερ (2014-2019) συμπεριλαμβάνεται και η ενίσχυση του γεωπολιτικού προφίλ της ΕΕ, αν και οι φαινομενικά αγεφύρωτες διαφορές εξωτερικής πολιτικής των ΚΜ και η κρίση του ευρώ είχαν παγώσει τα σενάρια περαιτέρω ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η Ευρωπαϊκή κοινή γνώμη ωστόσο, παραμένει σταθερά θετική στην ιδέα περαιτέρω σύγκλισης σε θέματα ασφάλειας παρά την άνοδο του Ευρωσκεπτικισμού και την οικονομική κρίση που πέρασε. Η επιχειρησιακή αδυναμία των ευρωπαϊκών χωρών να δράσουν χωρίς τις ΗΠΑ στον βομβαρδισμό της Λιβύης, η προσάρτηση της Κριμαίας, η εξάπλωση του IK, η έξοδος του Ηνωμένου Βασιλείου από την ΕΕ και η απομονωτική ρητορική του Προέδρου των ΗΠΑ είχαν ως αποτέλεσμα αυτή την αλλαγή πορείας που επιτελέστηκε το 2016. Με την Ευρώπη ακόμα αμήχανη από την αναπάντεχη νίκη των Ευρωσκεπτικιστών τον Ιούνιο του 2016 στο Ηνωμένο Βασίλειο, η ΕΕ ανακοίνωσε ένα στρατηγικό πλάνο, την Παγκόσμια Στρατηγική της ΕΕ (ΠΣΕΕ ή European Union Global Strategy–EUGS). Η Στρατηγική του 2016 ήρθε να αντικαταστήσει μια παρόμοια πρωτοβουλία του 2003, την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Ασφάλεια. Σημαντική αλλαγή στο αφήγημα του 2016, η πιο ρεαλιστική παρουσίαση της εν δυνάμει θετικής επιρροής που μπορεί να έχει η ΕΕ στον κόσμο, στις διμερείς της σχέσεις και στους άλλους πολυεθνικούς οργανισμούς. Ουσιαστική αλλαγή αποτελεί και η προσέγγιση ότι η ΕΕ δεν μπορεί να συνεργάζεται, σε βάθος, αποκλειστικά και μόνο με κράτη και οργανισμους με τους οποίους συνάδει ιδεολογικά και πολιτικά: “Η εξωτερική δράση μας κατά τα προσεχή έτη θα διέπεται από βασιζόμενο σε αρχές ρεαλισμό” (σελ. 6, 2016). Για την άμυνα η Στρατηγική αυτή προβλέπει ένα Σχέδιο Εφαρμογής για την Άμυνα και την Ασφάλεια (Implementation Plan on Security and Defence), το Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης στον Τομέα της Άμυνας  (European Defence Action Plan – EDAP) και την εμβάθυνση των σχέσεων ΕΕ-ΝΑΤΟ. Ακολουθούν τα βασικά στοιχεία των τριών κλάδων της Στρατηγικής για την άμυνα.

3.1. Σχέδιο Εφαρμογής για την Άμυνα και την Ασφάλεια (Implementation Plan on Security and Defence)

Ι. Μόνιμη Διαρθρωμένη Συνεργασία (ΜΔΣ ή PESCO – Permanent Structured Cooperation)

Στο πλαίσιο αυτών των εξελίξεων εντάσσεται η Μόνιμη Διαρθρωμένη Συνεργασία, γνωστή στους κύκλους των Βρυξελλών και ως η μέχρι πρότινος “Ωραία Κοιμωμένη” της Λισαβόνας¹³. Στις 11 Δεκεμβρίου του 2017 καθιερώθηκε με ειδική πλειοψηφία από το Συμβούλιο της Ευρωπαικής Ένωσης απόφαση για την θεσμοθέτηση Μόνιμης Διαρθρωμένης Συνεργασίας¹⁴. Η ΜΔΣ αφορά την στενότερη συνεργασία και τον συντονισμό των ΚΜ ώστε να αναπτυχθούν απο κοινού οι επιχειρησιακές δυνατότητές τους, η εκπαίδευση και η συνολική ετοιμότητα.

Ορισμένα ΚΜ έχουν αναλάβει την ηγεσία συγκεκριμένων προγραμμάτων: Γερμανία και Ιταλία από 4 προγράμματα, Γαλλία και Ελλάδα από 2, Ισπανία, Λιθουανία, Σλοβακία, Βέλγιο και Ολλανδία από 1. Την εποπτεία της γενικής κατεύθυνσης της ΜΔΣ την έχει αναλάβει το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά τα προγράμματα και η εξέλιξή τους είναι υπόθεση των ΚΜ. Η ΜΔΣ στην οποία συμμετέχουν εθελοντικά 25 μέλη, είναι δεσμευτική. Δανία, Μάλτα και Ηνωμένο Βασίλειο επέλεξαν να μην συμμετάσχουν.

Η Ελλάδα έχει αναλάβει τις εξής δύο πρωτοβουλίες, ενώ συμμετέχει και σε άλλες 7:

1. Πρόγραμμα Αναβάθμισης της Θαλάσσιας Επιτήρησης (Upgrade of Maritime Surveillance)

• Ενσωμάτωση των χερσαίων, ναυτικών και εναέριων μέσων επιτήρησης, ώστε να λαμβάνουν τα ενδιαφερόμενα ΚΜ πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο για την έγκαιρη αντιμετώπιση κρίσεων σε διεθνή και Ευρωπαϊκά ύδατα.

2. Ανάπτυξη Πλατφόρμας Κοινής Χρήσης Πληροφοριών Σχετικά με τις Απειλές στον Κυβερνοχώρο και την Ανταπόκριση σε Περιστατικά (Cyber Threats and Incident Response Information Sharing Platform)

• Ανάπτυξη αμυντικών μέτρων και η περαιτέρω ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των ΚΜ για κυβερνο-απειλές (ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Ασφάλεια Δικτύων και Πληροφοριών εδρεύει στο Ηράκλειο της Κρήτης).

ΙΙ. Συντονισμένη Ετήσια Επισκόπηση για την Άμυνα (ΣΕΕΑ ή Coordinated Annual Review on Defence CARD)

Η ΣΕΕΑ αποσκοπεί στον σταδιακό συγχρονισμό και προσαρμογή των εθνικών κύκλων αμυντικού σχεδιασμού για την ενίσχυση της στρατηγικής σύγκλισης μεταξύ των κρατών μελών και τη διευκόλυνση και προώθηση της αμυντικής συνεργασίας μεταξύ τους. Για τα ΚΜ που θα συμμετάσχουν, ο περαιτέρω συντονισμός θα διευκολύνει τις συνεργασίες στην υλοποίηση έρευνας και ανάπτυξης μελλοντικών συστημάτων. Tον συντονισμό των εθνικών σχεδιασμών έχει αναλάβει ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Άμυνας

ΙΙΙ. Στρατιωτική Δυνατότητα Σχεδίασης και Διεξαγωγής Επιχειρήσεων (ΣΔΣΔΕ ή Military Planning and Conduct Capability – MPCC)

Τον Ιούνιο του 2017, η ΕΕ απέκτησε Στρατιωτική Δυνατότητα Σχεδίασης και Διεξαγωγής Επιχειρήσεων. H ΣΔΣΔΕ αποτελεί μια δομή διοίκησης και ελέγχου στις Βρυξέλλες η οποία θα είναι υπεύθυνη για τον σχεδιασμό και την διεξαγωγή στρατιωτικών αποστολών της ΚΠΑΑ (μη εκτελεστικού χαρακτήρα¹⁵). Η έλλειψη μιας τέτοιας δομής για τις Ευρωπαϊκές επιχειρήσεις, την στιγμή που οι πολιτικές αποστολές της ΚΠΑΑ είχαν το ΠΔΣΔΕ (ή CPCC), οφείλεται εν πολλοίς σε πολιτικές διαφορές των ΚΜ και δη του Ηνωμένου Βασιλείου που θεωρούσε το ΣΔΣΔΕ προανάκρουσμα ενός μελλοντικού αρχηγείου παράλληλου του Νατοϊκού SHAPE.

3.2. Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης στον Τομέα της Άμυνας (European Defence Action Plan EDAP)

Τον Νοέμβριο του 2016, η Επιτροπή παρουσίασε ένα Σχέδιο Δράσης για τον Αμυντικό Τομέα με σκοπό την ενίσχυση των κοινών ευρωπαϊκών επενδύσεων στην έρευνα και την ανάπτυξη, την επένδυση στις ευρωπαϊκές αμυντικές επιχειρήσεις (κυρίως ΜΜΕ & νεοφυείς) και την ενίσχυση της ενιαίας αμυντικής αγοράς. Προκειμένου να δοθούν κίνητρα στην κοινή ευρωπαϊκή έρευνα και ανάπτυξη, το σχέδιο της Επιτροπής προβλέπει την δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού Ταμείου Άμυνας (European Defence Fund) με ένα ερευνητικό σκέλος και ένα σκέλος για την ανάπτυξη των επιχειρησιακών δυνατοτήτων και από κοινού προμήθεια οπλικών συστημάτων ¹⁶.

Απώτερος σκοπός, να λειτουργήσει το ΕΤΑ ως κίνητρο για την από κοινού έρευνα και παραγωγή οπλικών συστημάτων προκειμένου να αποφευχθεί η πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα και να δημιουργηθούν ανταγωνιστικές οικονομίες κλίμακας. Οι πιθανές αρνητικές επιπτώσεις του Ευρωπαϊκού Ταμείου Άμυνας στις πωλήσεις πολεμικού υλικού απο τρίτες χώρες δεν έχουν περάσει απαρατήρητες.

3.3. NATO και ΕΕ

Την Παγκόσμια Στρατηγική καλείται να εφαρμόσει πλέον η ΕΕ και τα ΚΜ, χωρίς το Ηνωμένο Βασίλειο το οποίο παραδοσιακά παρεμπόδιζε οποιαδήποτε ουσιαστική μορφή αμυντικής και διπλωματικής σύγκλισης που δεν θα εξυπηρετούσε το Νατοϊκό πλαίσιο. Στην ερώτηση κατά πόσο οι εξελίξεις αυτές δύνανται να δημιουργήσουν ένα παράλληλο αμυντικό σύμφωνο με αυτό του ΝΑΤΟ, την απάντηση την δίνει εν μέρει η κοινή ανακοίνωση ΝΑΤΟ-ΕΕ της Βαρσοβίας (07/2016) που οριοθετεί την σχέση των δύο Οργανισμών. Η θέση των Βρυξελλών είναι ότι η περαιτέρω ενίσχυση της ευρωπαϊκής συνεργασίας συμβάλει άμεσα στην ενδυνάμωση της ευρω-ατλαντικής συμμαχίας. Εξάλλου οι διαφορές μεταξύ του άρθρου 5 της συνθήκης του ΝΑΤΟ και του άρθρου 42 (7) της Συνθήκης της Λισαβόνας είναι ξεκάθαρες.

ΝΑΤΟ Άρθρο 5: “ Τα Συμβαλλόμενα Μέρη συμφωνούν ότι, ένοπλος επίθεσις εναντίον ενός ή πλειόνων εξ αυτών εν Ευρώπη ή Βορείω Αμερική θέλει θεωρηθεί επίθεσις εναντίον απάντων…”

Συνθήκη της Λισαβόνας άθρο 42 (7): “Σε περίπτωση κατά την οποία κράτος μέλος δεχθεί ένοπλη επίθεση στο έδαφός του, τα άλλα κράτη μέλη οφείλουν να του παράσχουν βοήθεια και συνδρομή με όλα τα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους […], Oι δεσμεύσεις και η συνεργασία στον τομέα αυτόν εξακολουθούν να είναι σύμφωνες προς τις δεσμεύσεις που έχουν αναληφθεί στο πλαίσιο του Οργανισμού Βορείου Ατλαντικού Συμφώνου, η οποία παραμένει, όσον αφορά τα κράτη που είναι μέλη του, το θεμέλιο της συλλογικής τους άμυνας και το όργανο της εφαρμογής της.”

3.4 Πρακτικά

Η αποτελεσματικότητα μιας ευρωπαϊκής αμυντικής πρωτοβουλίας έγκειται στην συνδρομή των ΚΜ. Η ύπαρξη πλαισίου και εργαλείων περαιτέρω συνεργασίας δεν σημαίνει ότι τα ΚΜ αναγκαστικά θα τα αξιοποιήσουν. Τέτοιες πρωτοβουλίες στον τομέα την άμυνας τείνουν να χαρακτηρίζονται από μια υπερ-αισιοδοξία την οποία δεν συμμερίζονται πάντα τα ΚΜ με αποτέλεσμα ασάφειες στα κείμενα προτάσεων να επιτρέπουν παρεκκλίσεις στην εφαρμογή. Ωστόσο, όταν ωριμάζουν οι συνθήκες στις Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες (συνήθως χρόνια μετά την λήψη κάποιας απόφασης) το νομικό και θεσμικό πλαίσιο είναι ήδη δεδομένο και τα επόμενα βήματα γίνονται με γρήγορο ρυθμό όπως συμβαίνει από το 2016 και μετά. Η δυνατότητα ευέλικτων συνεργασιών στο πλαίσιο της ΜΔΣ αποτελεί καινοτομία για την ΕΕ και ‘αναχώρηση’ απο την προσέγγιση “ή όλοι ή κανείς”.

Σε περίπτωση που δύο ή παραπάνω ΚΜ θελήσουν να ξεκινήσουν ένα κοινό αμυντικό πρόγραμμα:

Η Συντονισμένη Ετήσια Επισκόπηση (CARD) θα τους επιτρέψει να συντονίσουν τον ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό τους, πχ το χρονοδιάγραμμα του προγράμματος.
Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας (EDF) θα διευκολύνει την χρηματοδότηση της έρευνας (μέχρι και το 100% του κόστους) και της ανάπτυξης (μέχρι και το 20% του κόστους).
Η Μόνιμη Διαρθρωμένη Συνεργασία (PESCO) είναι το πλαίσιο υπό το οποίο τα ΚΜ μπορούν να θέσουν το συγκεκριμένο πρόγραμμα ανάπτυξης. Στις Βρυξέλλες βρίσκεται σε εξέλιξη μια έντονη συζήτηση προκειμένου να αυξηθεί το ποσοστό του κόστους ανάπτυξης που θα καλύπτει το Ευρωπαικό Ταμείο Άμυνας απο 20% σε 30%, ώστε να δοθούν κίνητρα για τέτοιου είδους συνεργασίες υπο την αιγίδα της ΜΔΣ.

4. Σκέψεις για την Ελλάδα

4.1. Ελληνική Ευρωπαϊκή πολιτική

Από το 2009 και μετά, τα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα της χώρας μονοπωλούν τις διμερείς και πολυμερείς σχέσεις της. Περιθώρια ενεργού εξωτερικής πολιτικής ωστόσο υπάρχουν ακόμα και υπό τις σημερινές οικονομικές συγκυρίες. Το παράδειγμα της Ιταλίας είναι σημαντικό: χωρίς εκλεγμένο πρωθυπουργό από το 2011, με ασθενή ανάπτυξη και σημαντικά δημοσιονομικά προβλήματα, η Ιταλία διαδραμάτισε σημαντικό παρασκηνιακό ρόλο στην συγγραφή της Παγκόσμιας Στρατηγικής της ΕΕ. Μια συνεπής, υπερκομματική αξιοποίηση των ευρωπαϊκών εξελίξεων, αποτελεί το πρώτο βήμα για την χάραξη μιας στρατηγικής που θα χρησιμοποιεί την Ένωση σαν όχημα για την επιτυχή υπεράσπιση των Ελληνικών συμφερόντων. Η ΕΕ είναι ένας εξαιρετικά σύνθετος οργανισμός, ειδικά μετά τη διεύρυνση του 2004. Αποτελείται από 28 κράτη μέλη που διαφέρουν σε μέγεθος, γλώσσα, ιστορία, συμφέροντα και εθνικές φιλοδοξίες. Η αντίληψη ότι η ΕΕ κατευθύνεται από έναν τεχνοκρατικό μηχανισμό ο οποίος δεν λογοδοτεί σε καμία δημοκρατικά εκλεγμένη αρχή, είναι ανυπόστατη. Ωστόσο το μέγεθος και η λειτουργία της ευρωπαϊκής διοίκησης φαίνεται δυσλειτουργικό στους εκτός μηχανισμού.

Εντός του Ευρωπαϊκού ‘οργανογράμματος’, και δη στην ΕΥΕΔ και τις υπηρεσίες της, η κατανομή κομβικών γενικών διευθύνσεων και τμημάτων γίνεται με γνώμονα τις πολιτικές και εθνικές ισορροπίες που διαμορφώνονται απο το πολιτικό βάρος και τα συμφέροντα κάθε ΚΜ. Η ‘διανομή’ της πίτας όπως αποτυπώνεται στο οργανόγραμμα της ΕΥΕΔ, κατατοπίζει τον αναγνώστη γιά τις προτεραιότητες των ΚΜ και τις ισορροπίες εντός του σημαντικότερου αμυντικού και διπλωματικού οργάνου της ΕΕ. Η επιρροή ενός ΚΜ στην ευρωπαϊκή ατζέντα εξαρτάται αφενός από τον συνδυασμό θέσεων που ‘ελέγχει’ και αφετέρου από την συνεισφορά του στις διάφορες πρωτοβουλίες και αποστολές. Το Ιταλικό ΥΠΕΞ, με τρία πρόσωπα σε θέσεις κλειδιά ¹⁷, κατάφερε να παίξει σημαντικό ρόλο στην θέσπιση και στο περιεχόμενο της Παγκόσμιας Στρατηγικής της ΕΕ (EUGS).

Από μόνη της μία θέση στο ρετιρέ του ευρωπαϊκού οργανογράμματος έχει περιορισμένο αντίκτυπο στον τρόπο με τον οποίο ένα ΚΜ μπορεί να προωθήσει τα συμφέροντά του ¹⁸. Μετά τις εκλογές του 2019, και την αναδιάρθρωση του οργανογράμματος των ευρωπαϊκών θεσμών που θα ακολουθήσει, η Ελλάδα οφείλει με αξιοκρατικά κριτήρια να στοχεύσει συγκεκριμένες θέσεις εντός της ΕΥΕΔ προκειμένου να παίξει έναν πιο ενεργό ρόλο στην Ευρωπαϊκή ατζέντα του 2019-2024.

4.2. ΚΠΑΑ: “Δούναι και λαβείν”

Αυτή την στιγμή, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής ΚΠΑΑ, βρίσκονται σε εξέλιξη 6 στρατιωτικές επιχειρήσεις και 10 επιχειρήσεις πολιτικού χαρακτήρα. Σύμφωνα με το ΓΕΕΘΑ η συνεισφορά των Ενόπλων Δυνάμεων στην ΚΠΑΑ και το ΝΑΤΟ, είναι η ακόλουθη:

Πηγή: ΓΕΕΘΑ

Η συμμετοχή της Ελλάδας σε Ευρωπαϊκές και Νατοϊκές επιχειρήσεις καθορίζει εν μέρη τα διπλωματικά και πολιτικά ανταλλάγματα που μπορεί να λάβει η χώρα στα μέτωπα που την απασχολούν. Πολύ δύσκολα θα σμιλευθούν με γνώμονα μόνο τα συμφέροντα της Ελλάδος οι σχέσεις των Βρυξελλών με την Άγκυρα (πέμπτος μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της ΕΕ) ή ο σχεδιασμός για το μέλλον των Βαλκανίων.

Χωρίς την δυνατότητα πλέον “να αγοράζει” επιρροή μέσω εξοπλιστικών προγραμμάτων με πολιτικά κριτήρια, η Ελλάδα οφείλει να αφουγκραστεί τις προτεραιότητες των συμμάχων της και να πράξει αναλόγως.

4.3. Αμυντική βιομηχανία

Τα κονδύλια που θα απορροφήσει το Ευρωπαϊκό ταμείο για την Άμυνα είναι προφανώς περιορισμένα, δεδομένης της δαπάνης που απαιτεί η έρευνα και η ανάπτυξη προηγμένης στρατιωτικής τεχνολογίας. Είναι σημαντικό ωστόσο η ελληνική κυβέρνηση να ενθαρρύνει την συμμετοχή μικρο-μεσαίων ελληνικών εταιρειών σε μία περίοδο όπου η συρρίκνωση του αμυντικού προϋπολογισμού δεν επιτρέπει στο ΥΠΕΘΑ να χρηματοδοτήσει τέτοιες πρωτοβουλίες. Η χρηματοδότηση για Έρευνα & Ανάπτυξη στον τομέα της άμυνας δύναται ν’αποτελέσει και σημαντική πηγή καινοτομίας για τον ιδιωτικό τομέα.

4.4. Βαλκάνια και Τουρκία

Δυστυχώς, έχοντας εντρυφήσει στο να υπομένει παθητικά την άσκηση τουρκικής ισχύος όλων των εκφάνσεων (soft, hard, sharp power), η χώρα αδυνατεί να φανταστεί τον γεωπολιτικό ρόλο της πέραν του πλαισίου της ελληνο-τουρκικής διαμάχης. Η ανάσχεση της Τουρκικής επιθετικότητας δεν θα επιτευχθεί μόνο με περιορισμένες διπλωματικές κινήσεις στο «στενό» γεωγραφικό πλαίσιο των χερσαίων και θαλάσσιων ελληνο-τουρκικών συνόρων.

Ο χαρακτηρισμός της χώρας ως «πυλώνας σταθερότητας» στα Βαλκάνια και στην Ανατολική Μεσόγειο είναι συνήθης πρακτική των συμμάχων της αν και από το 2009 και μετά, η Ελλάδα λειτουργεί ως παράγοντας αστάθειας για την ευρωπαϊκή οικονομία και πηγή φυγοκεντρικών πολιτικών τάσεων. Ωστόσο, είναι ξεκάθαρο ότι αν αποφασίσει η Ελλάδα να παίξει ηγετικό ρόλο στα Βαλκάνια, έχει την δυνατότητα να το κάνει. Ακόμα και μετά από 8 χρόνια κρίσης, το ΑΕΠ της Ελλάδος το 2016, ήταν 211 δις Eυρώ: μόνο 13 δις λιγότερα από το συνολικό ΑΕΠ της Αλβανίας, της ΠΓΔΜ, της Βουλγαρίας και της Σερβίας μαζί. Η έλλειψη ελληνικής στρατηγικής εναγκαλισμού της ΠΓΔΜ και της Αλβανίας διαμέσου του οικονομικού και διπλωματικού μεγέθους της Ελλάδος, αφήνει ένα γεωπολιτικό κενό. Για την Αλβανία και την ΠΓΔΜ, η Ελλάδα δεν αποτελεί “εταίρος-λύση”, αλλά πηγή εμποδίων για την μετεξέλιξή τους από χώρες του παραπετάσματος σε χώρες της ΕΕ. Αν, και εφόσον οι τρέχουσες κινήσεις επίλυσης διμερών ζητημάτων δεν εντάσσονται σε ένα ολιστικό στρατηγικό σχέδιο επιρροής, ο ρόλος “τρίτων” γεωπολιτικών παικτών θα ενισχυθεί. Η σύλληψη στρατηγικής για τα Δυτικά Βαλκάνια θα αναβάθμιζε τον ρόλο της Ελλάδος εντός της ΕΕ και θα θωράκιζε τα βόρεια σύνορά της, εξασφαλίζοντας ζωτικής σημασίας διπλωματικό χώρο για την αντιμετώπιση της Τουρκίας.

4.5. Ρωσία

Η επικρατούσα αντίληψη του ελληνικού κοινού σχετικά με τις γεωπολιτικές εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή παραμένει ή και συνεχίζει να διαμορφώνεται στο πλαίσιο του απαρχαιωμένου ψυχρο-πολεμικού δίπολου ΗΠΑ-Ρωσίας. Οι εξελίξεις και τα βήματα που γίνονται στις Βρυξέλλες στην Εξωτερική και Αμυντική Πολιτική πιθανόν δεν έχουν γίνει ευρέως αντιληπτά και ως εκ τούτου δεν πείθουν. Η Συνθήκη της Λισαβόνας, το 2009, συνέπεσε με ραγδαίες πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις στην Ελλάδα καθώς και με την πρώτη χρονιά ύφεσης. Η καταβαράθρωση της δημοτικότητας της ΕΕ, τα περιστασιακά σενάρια πακέτων διάσωσης από την Μόσχα και η θετική για την Ελλάδα στάση των ΗΠΑ για την ελάφρυνση χρέους, ενισχύουν την εντύπωση ότι το δίπολο ΗΠΑ-Ρωσίας παίζει απόλυτο και καθοριστικό ρόλο στην ευρύτερη γειτονιά της Ελλάδας.

Ιδιαίτερη είναι και η διαχρονική στάση της Ελλάδος απέναντι στην Ρωσία. Η άτεχνη αμφισημία απέναντι στην Μόσχα την στιγμή μάλιστα που η τελευταία αναβαθμίζει συνεχώς τις σχέσεις της με την Τουρκία δημιουργεί προβληματισμό στις Βρυξέλλες. Η ανάγκη χάραξης μιας πιο ισορροπημένης πολιτικής και η απαγκίστρωση από άκαμπτες ιδεολογικές και ιστορικές αντιλήψεις είναι επιτακτική. Προφανώς η πολιτική απέναντι στην Ρωσία δεν μπορεί να ευθυγραμμιστεί με αυτή των Ευρωπαίων εταίρων μας. Η ιστορία, η γεωγραφία και οι εμπορικές σχέσεις της Ελλάδος εξάλλου διαφέρουν. Ωστόσο, κάτι τέτοιο θα επιτρέψει στην Ελλάδα να απεμπολήσει εν μέρει την εικόνα του περιστασιακού φιλο-ρωσικού Δούρειου Ίππου εντός της ΕΕ και του ΝΑΤΟ. Κατ’ αυτό τον τρόπο θα στείλει ένα ξεκάθαρο μήνυμα στην Μόσχα ότι εσωτερικοί μοχλοί πιέσεως δεν επαρκούν για ν’αντισταθμίσουν την Ρωσο-Τουρκική επαναπροσέγγιση και την στάση της Μόσχας απέναντι σε άλλες χώρες της ΕΕ.

Ο ελληνικός γεωπολιτικός σχεδιασμός οφείλει να μετριάσει τις προσδοκίες του για τον ρόλο που παίζουν οι ΗΠΑ στην ασφάλεια της χώρας. Οι ΗΠΑ παραμένουν πάροχος στρατηγικής σημασίας οπλικών συστημάτων και τεχνολογίας για την Άγκυρα και η Τουρκία είναι σημαντικότερος εμπορικός εταίρος απ΄ότι η Ελλάδα¹⁹. Παρά την προσωρινή όξυνση των αμερικανο-τουρκικών σχέσεων, δύσκολα θα επιτρέψει η Άγκυρα να γείρει αποφασιστικά η αμερικανική διπλωματική πλάστιγγα υπέρ της Ελλάδας. Όπως διαμορφώνονται οι γεωπολιτικοί, οικονομικοί και διπλωματικοί συσχετισμοί Ελλάδας-Τουρκίας, μία ισορροπημένη πολιτική ίσων αποστάσεων εκ μέρους των ΗΠΑ, θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη.

5. Εν κατακλείδι

Η διαχρονική αδυναμία ορθής και συστηματικής χρήσης του Εθνικού Συμβουλίου Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΣΕΠ) ως υπερκομματικού οργάνου το οποίο να χαράσσει «Εθνική Στρατηγική» (χωρίς αυτό να εμποδίζει διαφορετικές τακτικές και μεθόδους που θα εφαρμόζει η εκάστοτε κυβέρνηση) είναι αισθητή. Η συναίνεση και ο συμβιβασμός δεν είναι συνήθεις πρακτικές του ελληνικού πολιτικού συστήματος. Θεωρούνται έκφραση αδυναμίας με αποτέλεσμα πρωτοβουλίες εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής της εκάστοτε κυβέρνησης να υποδαυλίζονται για μικροπολιτικούς και επικοινωνιακούς λόγους. Ωστόσο, η συναίνεση και ο συμβιβασμός αποτελούν τον θεμελιώδη λίθο της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής και του τρόπου με τον οποίο καθορίζεται η ατζέντα των Βρυξελλών. Έχοντας πορευθεί από την δεκαετία του 80’ με κύριο μοχλό ευρωπαϊκής πολιτικής την απειλή της αρνησικυρίας για να προβάλει εθνική υπερηφάνεια στο εσωτερικό, η χώρα έχει πλέον ανάγκη από μία “θετική” Eυρωπαϊκή ατζέντα. Οι “Βρυξέλλες” δεν αποτελούν πανάκεια για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ελλάδα. Ωστόσο η καλύτερη χρήση τους και η πιό ενεργή συμμετοχή της χώρας στις Ευρωπαϊκές αμυντικές πρωτοβουλίες θα διευκολύνει την ανάσχεση της τουρκικής επιθετικότητας και την βελτιώση των δια-βαλκανικών μας σχέσεων. Η Ελλάδα οφείλει να εμπνευστεί τον γεωπολιτικό της ρόλο, όπου η οικονομική, διπλωματική και αμυντική ενδυνάμωσή της θα καθίσταται απαραίτητη για τους συμμάχους της, και αναπόφευκτη για τους αντιπάλους της. Εν μέρει, αυτό μπορεί να καταστεί δυνατό, εφόσον γίνει αναπόσπαστο και απαραίτητο κομμάτι του ευρωπαϊκού μηχανισμού επίλυσης κρίσεων, χρησιμοποιώντας το πλήρες φάσμα των εθνικών της εργαλείων.